Uroczyste zakoÅ„czenie, de facto ukoronowanie żniw to dożynki stanowiÄ…ce najwiÄ™ksze w danym roku kalendarzowym Å›wiÄ™to rolników. SÄ… obchodzone krótko po zakoÅ„czeniu wszystkich najważniejszych prac polowych oraz zebraniu plonów, gÅ‚ównie zbóż. Zależnie od części kraju (regionu) bywajÄ… nazywane: obżynki, wyżynki, okrężne, wieniec, wieÅ„czyny. Pochodzenie i wiek tego obrzÄ™du nie zostaÅ‚y dotychczas w peÅ‚ni sprecyzowane. Zygmunt Gloger wywodzi je prosto ze zwyczajów pogaÅ„skich, zwiÄ…zanych z kultem bóstw urodzaju.

Prehistoryczne Å›wiÄ™to plonów przypadajÄ…ce na równonoc jesiennÄ… (23 wrzeÅ›nia), poÅ›wiÄ™cano triadzie mitologicznych bóstw: Perunowi (piorunów), Dażbogowi (sÅ‚oÅ„ca, bogactwa, szczęścia, wÅ‚adzy) i Swarożycowi (losu). WzniosÅ‚emu kultowi odlegÅ‚ych przodków podlegaÅ‚y najpierw roÅ›liny i drzewa, dopiero postÄ™p cywilizacyjny umożliwiÅ‚ rozwój rolnictwa, za sprawÄ… którego czÅ‚owiek przysposobiÅ‚ dary natury.

Dożynki to niezwykle radosny obrzęd zakończenia żniw i złożenie właścicielowi (dziedzicowi) tego wszystkiego, czym obdarzyła matka ziemia podczas żniwnego znoju. Od zawsze podstawowym akcentem dożynek było składanie wieńca symbolizującego trud żniwiarzy.

Organizowano je w granicach ziem Rzeczpospolitej prawdopodobnie już w XVI lub na przeÅ‚omie XVI i XVII wieku, gdy na obszarach wykorzystywanych rolniczo uksztaÅ‚towaÅ‚a siÄ™ gospodarka folwarczno-dworska. UrzÄ…dzali je dla żniwiarzy (sÅ‚użby folwarcznej i pracowników najemnych) posiadacze wiÄ™kszoÅ›ci majÄ…tków ziemskich.

W obchodach dożynkowych odbywajÄ…cych siÄ™ praktycznie we wszystkich regionach Polski nie brakowaÅ‚o również archaicznych elementów obrzÄ™dowych starodawnych SÅ‚owian, nawet plemion baÅ‚tyckich, które bywajÄ… tÅ‚umaczone naukowo, jako postrelikty ofiar skÅ‚adanych niegdyÅ› bóstwom urodzaju. Do takich należaÅ‚y kultywowane aż po czasy obecne zwyczaje zwiÄ…zane przykÅ‚adowo  z ostatniÄ… garÅ›ciÄ…, kÄ™pÄ… lub (rzadziej) pasem niezżętego zboża, które po żniwach czas jakiÅ› pozostawiano na opustoszaÅ‚ym już polu, dla zapewnienia ciÄ…gÅ‚oÅ›ci wegetacji zbóż i urodzaju. Ostatnie sterczÄ…ce na polu kÅ‚osy zwano przepiórkÄ… (Mazowsze, Podlasie), perepeÅ‚kÄ… (Kresy), brodÄ… (wyÅ‚Ä…cznie wschodnie Mazowsze), kozÄ… (MaÅ‚opolska), pÄ™pem bÄ…dź pÄ™pkiem (Kujawy, Wielkopolska), niekiedy wiÄ…zkÄ…, wiÄ…zankÄ… lub garstkÄ…. Åšcinano je niezwykle uroczyÅ›cie i mógÅ‚ to uczynić wyÅ‚Ä…cznie najlepszy koÅ›nik, nastÄ™pnie wrÄ™czano je najlepszym żniwiarkom, aby uplotÅ‚y z nich wieniec.

 Dożynkowe Å›wiÄ™towanie rozpoczynano pleceniem wieÅ„ca, z tych wÅ‚aÅ›nie resztek ostaÅ‚ych jeszcze na polu zbóż, kiÅ›ci czerwonej jarzÄ™biny, orzechów, owoców, kwiatów i kolorowych wstążek. WieÅ„ce dożynkowe miewaÅ‚y zwykle ksztaÅ‚t wielkiej korony, rzadziej koÅ‚a. Drzewiej umieszczano w nich także żywe (z biegiem lat sztuczne) koguty, kaczÄ™ta lub maÅ‚e gÄ…ski, co miaÅ‚o gwarantować piÄ™kny i zdrowy przychówek gospodarski.

Wieniec dożynkowy nazywany bywaÅ‚ plonem. UosabiaÅ‚ wszystkie zebrane pÅ‚ody i urodzaj. NiosÅ‚a go na gÅ‚owie albo wyciÄ…gniÄ™tych rÄ™kach najlepsza żniwiarka, czasami z pomocÄ… parobków i innych żeÅ„ców. Za niÄ… postÄ™powaÅ‚ orszak odÅ›wiÄ™tnie ubranych żniwiarzy, niosÄ…cych na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy.

Osobliwe dzieło niczym wotywne sacrum trafiało najpierw do kościoła, celem poświęcenia, następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie, udawano się prosto do dworu lub do domu właściciela pola, spełniającego zaszczytną rolę Gospodarza Dożynek.

Po zakoÅ„czonym nabożeÅ„stwie dziÄ™kczynnym, gromada żeÅ„ców i pomocnic udawaÅ‚a siÄ™ do dworu, by zÅ‚ożyć wieniec Dziedzicowi.

PieÅ›ni Å›piewane przez kroczÄ…cych z wieÅ„cem żniwiarzy mówiÅ‚y o ich trudzie i plonie, wyrażaÅ‚y: troskÄ™ o przyszÅ‚oroczne urodzaje, nadziejÄ™ na zasÅ‚użony poczÄ™stunek i tÄ™gÄ… zabawÄ™. WspominaÅ‚y różne miejscowe wydarzenia, radoÅ›ci, troski, wytykaÅ‚y wady surowych ekonomów, chwaliÅ‚y szczodrość i gospodarność dziedziców, choć czasem wrÄ™cz przeciwnie wytykaÅ‚y im skÄ…pstwo, nieudolność i wywoÅ‚ane tym skutki w prowadzonym gospodarstwie. ByÅ‚y wiÄ™c prawdziwÄ…, co istotne zawsze aktualnÄ… kronikÄ… danej wsi. Najczęściej intonowano powszechnie znanÄ… pieśń o treÅ›ci:

„Plon niesiemy, plon

w gospodarza (lub jegomości) dom!

Aby dobrze plonowało,

Po sto korcy z kopy dało!

Otwieraj, panie, szeroko wrota

niesiem ci wieniec ze szczerego złota.

Zaściełaj, panie, stoły i ławy,

Idzie do ciebie gość niebywały.

Plon niesiemy, plon ...”

Gospodarz dożynek, przeważnie dziedzic, z wÅ‚aÅ›ciwÄ… sobie powagÄ… przyjmowaÅ‚ wieniec od przodownicy, osobiÅ›cie wnosiÅ‚ go do domu i ustawiaÅ‚ na stole, po czym prosiÅ‚ przodownicÄ™ do taÅ„ca. NastÄ™pnie prowadziÅ‚ wszystkich do stoÅ‚ów ustawionych na dziedziÅ„cu lub w stodole, czÄ™stowaÅ‚ ich dobrym jedzeniem i napitkiem. Po uczcie rozpoczynaÅ‚y siÄ™ gremialne taÅ„ce trwajÄ…ce niejednokrotnie do późnych godzin nocnych.

Wieniec dożynkowy skwapliwie przechowywano w stodole aż do nastÄ™pnego roku, do kolejnego zasiewu, a wykruszone z niego ziarna wsypywano do worków napeÅ‚nionych ziarnem siewnym.

Już u schyłku XIX w. wzorem dożynek dworskich zaczęto urządzać dożynki chłopskie. Zamożni gospodarze wyprawiali je swym domownikom, rodzinie, parobkom i najemnikom. Przebiegały one bardzo podobnie do dożynek dworskich, chociaż nacechowane wyraźnie dostrzeganą skromnością.

W okresie dwudziestolecia miÄ™dzywojennego zainicjowano dożynki: parafialne, powiatowe i gminne. OrganizowaÅ‚y je lokalne samorzÄ…dy terytorialne, gÅ‚ównie jednak terenowe ogniwa partii chÅ‚opskich, KóÅ‚ka Rolnicze, czasem koÅ›cióÅ‚, szkoÅ‚a. Dożynki tamtych czasów byÅ‚y manifestacjÄ… wÅ‚oÅ›ciaÅ„skiej dumy i niezależnoÅ›ci. Z iÅ›cie pospolitej zabawy urzÄ…dzanej gÅ‚ównie dla czeladzi dworskiej nabraÅ‚y cech Å›wiÄ™ta caÅ‚ego rolniczego stanu poÅ‚Ä…czonego z wystawami rolniczymi, festynami, wystÄ™pami ludowych zespoÅ‚ów folklorystycznych.

Po II wojnie Å›wiatowej, szereg lat gospodarzami dożynek obwoÅ‚ywano przedstawicieli wÅ‚adz administracyjnych wszystkich czterech szczebli (od gminnych po centralne). NosiÅ‚y charakter bardziej polityczny majÄ…c wyrażać poparcie dla ówczesnej wÅ‚adzy i kreowanej polityki rolnej. Zachowywano w nich jednak szereg wartoÅ›ciowych pierwiastków o rodowodzie tradycyjnym, jak uroczyste pochody z wieÅ„cami czy pieÅ›ni. TowarzyszyÅ‚y im popularne imprezy typu kiermasze, festyny czy zabawy taneczne.

Po roku 1980 dożynki kolejny raz zmieniÅ‚y swój zewnÄ™trzny wizerunek. PozostajÄ…c Å›wiÄ™tem rolniczej nacji, przybraÅ‚y postać uroczystoÅ›ci wyznaniowej, religijnej, afirmujÄ…cej dziÄ™kczynienie skÅ‚adane Panu Bogu  i Matce Boskiej, za szczęśliwie przeprowadzone żniwa, zebrane plony, zdrowie. Powrócono do tradycji dożynek parafialnych. Wzorem lat minionych formujÄ… siÄ™ barwne pochody dożynkowe z wieÅ„cami, które rolnicy skÅ‚adajÄ… w koÅ›cioÅ‚ach u stóp oÅ‚tarza Å‚Ä…cznie z innymi pÅ‚odami ziemi. TrwaÅ‚ym zwyczajem staÅ‚y siÄ™ liczebne pielgrzymki chÅ‚opskie do popularnych miejsc kultu religijnego, szczególnie sanktuariów maryjnych w tym do najstarszego sanktuarium polskiego na Jasnej Górze w CzÄ™stochowie, gdzie odbywajÄ… siÄ™ najwiÄ™ksze i najbardziej uroczyÅ›cie obchodzone dożynki ogólnopolskie. UczestniczÄ… w nich liczne delegacje rolników (80–100 tys. wiernych) z caÅ‚ej Polski paradujÄ…ce w strojach ludowych, z darami ziemi, wieÅ„cami i krÄ…gÅ‚ymi bochnami Å›wieżego chleba.

Zachowane w Polsce do dzisiejszych czasów obchody dożynkowe posiadajÄ… zatem kilka wieków tradycji. PrzetrwaÅ‚y różnorakie burze dziejowe radykalnie zmieniajÄ…c częściowo swój wczeÅ›niejszy charakter. SÄ… Å›wiÄ™tem dobrze wypeÅ‚nionego obowiÄ…zku. Dożynkowe wieÅ„ce bywajÄ… wielokroć osobliwymi dzieÅ‚ami sztuki twórców nieprofesjonalnych majÄ…cych poniekÄ…d „od rÄ™ki” szereg oryginalnych pomysÅ‚ów na ich wykonanie.

Każdorazowo ceremonii przewodniczÄ… Starosta i StaroÅ›cina Dożynek. Najpierw wnoszone sÄ… wieÅ„ce wykonane z kÅ‚osów zbóż, owoców, warzyw, polnych kwiatów. Oboje wrÄ™czajÄ… Gospodarzowi Dożynek bochen chleba upieczony z mÄ…ki ostatnich zbiorów, dalej zaÅ› inne symbole, jak chociażby przetwory miÄ™sne czy owoce przydomowych ogrodów. RolÄ™ gospodarza w przypadku organizowania dożynek typowo Å›wieckich, peÅ‚ni przedstawiciel samorzÄ…du lokalnego (starosta, burmistrz, wójt), zaÅ› duchowny podczas dożynek koÅ›cielnych.

Standardowy wieniec powstaje najczęściej z żyta i pszenicy ewentualnie jeden z żyta, drugi z pszenicy. Za szykowne dekoracje sÅ‚użą zwykle: owoce jarzÄ™biny, gaÅ‚Ä…zki leszczyny, kwiaty, wstążki, bukszpan, sitowie, jabÅ‚ka, mirta, jak również piernikowe serca, symbol bogactwa lasów i pasiek.

I tak już bywa od wielu, wielu pokoleń.